آشنایی با پروتکل Z3950
- منتشر شده در شنبه, 02 آبان 1388 00:00
مقدمه
با پیشرفت فن آورى های اطلاعاتی و ارتباطی، و انفجار اطلاعات دیجیتالى در دهه اخیر، اهمیت وجود شبكههاى بازیابى اطلاعات كنشپذیر[۱] به منظور یافتن و تبادل اطلاعات الكترونیكى، بدیهى مىنماید. اهمیت این مسئله -زمانى بیشتر جلوه مىكند كه خدمات پیوستهاى که بر روى اینترنت و شبكه جهانى وب طراحى شده، دسترسى به اطلاعات را به روشهاى متنوعى كه قبلاً ممکن نبود، میسر ساخته است.
از سوى دیگر حجم بالاى اطلاعاتى كه سازمانهای انتفاعى و غیر انتفاعى بر روى پایگاههای وب ارائه نمودهاند، به نوبه خود، نیاز به امكان استخراج و دسترسى به این اطلاعات را در هر زمان و درهر مكان ضرورى مىسازد. به منظور تسهیل بازیابى اطلاعات میان مجموعههاى منابع اطلاعاتى مختلف، یک پروتكل ارتباطى استاندارد و مستقل از هر نظام اطلاعاتى - همچون پروتكل Z39.50 - براى جستجوى توزیعى در پایگاههاى اطلاعاتى و به طور كلی محیطهاى اطلاعاتى رایانهاى مورد نیاز است.
استاندارد جستجو و بازیابى Z39.50 كه به طور گسترده در جامعه كتابخانهاى مورد استفاده قرار گرفته، به منظور حل مسایل یاد شده طراحى شده است. کاربرد این پروتكل نه تنها توسط نظامهاى كتابخانهاى بلكه در موزهها، آرشیوها، گالرىهاى هنری و به طور كلى مؤسسات گردآورى اشیاى محتوایی[۲] مورد توجه قرار گرفته است. این استاندارد علاوه بر برآوردن نیازهاى محیطهاى اطلاعاتى شبكهاى، پاسخگوى نیازهاى متغییر پدید آورندگان، فراهم كنندگان، و كاربران اطلاعات نیز مىباشد.
زمانى كه این استاندارد هنوز در میان جامعه شبكه سازى رایانهاى كاملاً شناخته نشده بود، دوران بلوغ خود را مىگذراند و بازنمودى از دو دهه تفكر، بحث، و تبادل نظر در مورد چگونگى مدل سازى، استانداردسازى و اجرای كاركردهاى بازیابى اطلاعات در نظامهاى توزیعى بود.
Z39.50 پروتكلى[۳] است كه فراتر از مكانیزمهاى كدگذارى گام برداشته، و وارد حوزه استاندارد سازى دانش معنایى اشتراكى[۴] شده است. این پروتكل پاسخى است به نیازهاى مكرر كاربران در مكانیابى اطلاعات از نظامها یا پایگاههاى اطلاعاتى مختلف، و موجب تسهیل فرایند میان كنشپذیرى نظامهاى اطلاعاتى مىگردد.
Z39.50 چیست؟
Z39.50 یكى از استانداردهاى سازمان ملى استانداردهاى اطلاعاتى (آمریكا) - كه در زمینه كاربرد فن آوریهاى سنتى و نوین در ذخیره سازى، بازیابى، و مدیریت اطلاعات فعالیت مىكند - است. Z39.50 یك پروتكل ارتباطات رایانه با رایانه مىباشد كه براى پشتیبانى جستجو و یازیابى اطلاعات (مدارك تمام متن، دادههاى كتابشناختى، تصاویر، چند رسانهایها) در محیط شبكهاى توزیعى طراحى شده است. این پروتكل بر مبناى معمارى سرویس گیرنده / سرویس دهنده بوده، و طیف گستردهاى از قابلیتها و كاربردهاى فزاینده و رو به رشد را پشتیبانى مىكند. Z39.50 كاربران را قادر مىسازد تا نظامهاى اطلاعاتى متفاوت بر روى انواع شبكهها و اینترنت را از طریق یك محیط كاربر واحد جستجو كنند.
با بهرهمندى از نرم افزارهای Z39.50، كاربر یك نظام اطلاعاتى خاص مىتواند اطلاعات مورد نیازش را در دیگر نظامهاى اطلاعاتى (بدون آگاهى از نحوه عملكرد آنها) جستجو نماید. این استاندارد بر روى هر پایهای[۵] (سكویى) قابل پیاده سازى است. بنابراین Z39.50 نظامهاى رایانهاى مختلف - با نظامهاى عامل، سختافزار، موتورهاى كاوش، و نظامهاى مدیریت پایگاه اطلاعاتى متفاوت - را قادر مىسازد تا به صورت یكپارچه با هم كار كنند و تعامل ایجاد نمایند. این پروتكل نخست براى نظامهاى اطلاعاتى كتابخانهاى تهیه شد، و در آن نظامها پیاده سازى گشت. Z39.50 داراى دو عنوان رسمى است:
الف. "ایزو ۲۳۹۵۰"؛ و
ب. "بازیابى اطلاعات (Z39.50): تعریف خدمات كاربردى و خصوصیات پروتكل".[۶]
نسخه كنونى پروتكل Z39.50، نسخه ۳ است. در برخى كتابخانههاى آمریكاى شمالى نسخه ۲ پروتكل هنوز استفاده مىشود، اما در اروپا پربسامدترین نسخه مورد استفاده، نسخه ۳ مىباشد.
این پروتكل توسط "مؤسسه نگهدارى Z39.50" واقع در كتابخانه کنگره آمریكا نگهدارى مىشود، و گسترشهاى مداوم آن به عهده "گروه پیاده سازان Z39.50 (ZIG)[7]" است.
Z39.50 چگونه کار می کند؟
پروتكل Z39.50 مكانیزمى تعمیم یافته را براى انتقال و مدیریت درخواستها و مجموعه نتایج حاصل از جستجو فراهم مىآورد، و براى انجام این فرایند از یك مدل سرویس گیرنده / سرویس دهنده[۸] استفاده مىكند. در اصطلاحشناسى[۹] Z39.50، سرویس گیرنده ها بر نظامهاى مبدأ، و سرویس دهنده ها بر نظامهاى مقصد دلالت دارند. اگر چه پروتكل در آغاز از جهان كتابشناختى و نظامهاى كتابخانهاى طلوع كرد، اما هیچ ویژگى در پروتكل وجود ندارد كه كاربرد آن را فقط به دادههاى كتابشناختى محدود گرداند. این پروتكل به طور خاص به عنوان مكانیزمى تعمیم یافته كه قادر به بررسى انواع متفاوت دادههاست، طراحى شده است. در Z39.50 انواع قالب مدارك براى بازگشت نتایج جستجو (دادههاى كتابشناختى) - از جمله مارك - پشتیبانى مىشوند.
اگر فرض كنیم كه هر نظام مقصد شامل یك یا چند پایگاه اطلاعاتى است، هر پایگاه اطلاعاتى مجموعهاى از اشیاى محتوایى به نام پیشینهها، همراه با مجموعهاى از نقاط دسترسى را در بر مىگیرد (اگرچه همه پایگاهها نیاز به پشتیبانى همان مجموعه نقاط دسترسى را ندارند و هر پیشینهاى لزوماً نباید از همان مجموعه نقاط دسترسى قابل بازیابى باشد). یك درخواست مربوط به Z39.50، از تركیبى از ویژگیها و صفات براى جستجو یك یا چند پایگاه اطلاعاتى بهره مىگیرد. پروتكل Z39.50 درخواستهاى مربوط به چند پایگاه را از طریق یك محیط جستجوى واحد آن هم به طور همزمان پشتیبانى مىكند. با وجود این، نیازى نیست كه نظام مقصد همان كاركردهاى پروتكل را دارا باشد. نظام مقصد صفات مربوط به درخواست نظام مبدأ را با نقاط دسترسى پایگاههاى خود مطابقت مىدهد. البته Z39.50 چگونگى فرایند تطبیق را تعریف نمىكند - هر چند یك صفت یا ویژگى خاص ممكن است قواعد و پیشنهاداتى را براى چنین تطبیقى ارائه دهد- و امكان دارد هر یك از پایگاههاى اطلاعاتى، تنها تعدادى از مجموعه صفاتى كه براى جستجو بكار مىروند را پشتیبانى كنند.
درخواستهایى كه نظام مبدأ به نظام مقصد ارسال مىكند منجر به تولید نتایجى مىگردد. هر یك از نتایج مىتواند پایه یا اصطلاحاً، عملوند[۱۰] جستجوهاى بعدى شده، نتایج جدیدى را حاصل نماید. این قابلیت به منظور پالایش یا گسترش جستجوها (یا به طور كلى بسط جستجوها) است.
هر یك از پیشینههاى مربوط به مجموعه نتایج، در نظام مبدا ارائه مىشوند. براى تحقق این امر لازم است هر دو نظام مبدأ و مقصد بر روى یك یا چند قالب مشترك براى عرضه پیشینهها (یا نتایج جستجو) موسوم به بسترهاى نحوى پیشینهها)، و نمایش پیشینهها (موسوم به “نامهاى مجموعه عناصر”)[۱۱] به توافق برسند.
همه بسترهاى نحوی پیشینهها، یا نامهاى مجموعه عناصر پایگاههاى اطلاعاتى دسترسپذیر از سوى نظام مقصد مورد نیاز نیستند. همچنین لازم نیست كه هر پیشینه در دادگان[۱۲] خاص همان بستر نحوى پیشینه و نامهاى مجموعه عناصر قابل دسترس باشد. البته یك استثنا وجود دارد كه Z39.50 یك “نام مجموعه عنصر” بنام “F”[۱۳] را براى بررسی پیشینه كامل[۱۴] تعریف نماید. هر چند در مورد حداقل مجموعه عناصر دادهاى مورد نیاز كه نظام مقصد باید در مقابل درخواست یك پیشینه كامل ارائه دهد، مطلبى ذكر نشده باشد.
پروتكل در مورد اینكه اطلاعات چگونه در نظام مقصد سازماندهى شوند، صحبت نمىكند. Z39.50 مكانیزمى را براى ارتباط و نمایش دادهها میان نظام مبدا و مقصد توصیف مىنماید. ارتباط بین نظام مبدا و نظام مقصد از طریق یك سرى پیام موسوم به “واحدهاى كاربرد دادهاى پروتكل”[۱۵] برقرار مىگردد. Z39.50 در اصل به عنوان پروتكل لایه كاربرد “ارتباطات میان نظامهاى باز”[۱۶] طراحى شده بود، گرچه تمامى پیاده سازىهاى جارى پروتكل بالاتر از سطح پروتكل اینترنت اجرا مىشوند. دریچه[۱۷] مشهور ۲۱۰ پروتكل TCP به Z39.50 اختصاص یافته است، با این وجود پیاده سازىهاى Z39.50 محدود به بكارگیرى این دریچه نیستند!
با پیشرفت فن آورى های اطلاعاتی و ارتباطی، و انفجار اطلاعات دیجیتالى در دهه اخیر، اهمیت وجود شبكههاى بازیابى اطلاعات كنشپذیر[۱] به منظور یافتن و تبادل اطلاعات الكترونیكى، بدیهى مىنماید. اهمیت این مسئله -زمانى بیشتر جلوه مىكند كه خدمات پیوستهاى که بر روى اینترنت و شبكه جهانى وب طراحى شده، دسترسى به اطلاعات را به روشهاى متنوعى كه قبلاً ممکن نبود، میسر ساخته است.
از سوى دیگر حجم بالاى اطلاعاتى كه سازمانهای انتفاعى و غیر انتفاعى بر روى پایگاههای وب ارائه نمودهاند، به نوبه خود، نیاز به امكان استخراج و دسترسى به این اطلاعات را در هر زمان و درهر مكان ضرورى مىسازد. به منظور تسهیل بازیابى اطلاعات میان مجموعههاى منابع اطلاعاتى مختلف، یک پروتكل ارتباطى استاندارد و مستقل از هر نظام اطلاعاتى - همچون پروتكل Z39.50 - براى جستجوى توزیعى در پایگاههاى اطلاعاتى و به طور كلی محیطهاى اطلاعاتى رایانهاى مورد نیاز است.
استاندارد جستجو و بازیابى Z39.50 كه به طور گسترده در جامعه كتابخانهاى مورد استفاده قرار گرفته، به منظور حل مسایل یاد شده طراحى شده است. کاربرد این پروتكل نه تنها توسط نظامهاى كتابخانهاى بلكه در موزهها، آرشیوها، گالرىهاى هنری و به طور كلى مؤسسات گردآورى اشیاى محتوایی[۲] مورد توجه قرار گرفته است. این استاندارد علاوه بر برآوردن نیازهاى محیطهاى اطلاعاتى شبكهاى، پاسخگوى نیازهاى متغییر پدید آورندگان، فراهم كنندگان، و كاربران اطلاعات نیز مىباشد.
زمانى كه این استاندارد هنوز در میان جامعه شبكه سازى رایانهاى كاملاً شناخته نشده بود، دوران بلوغ خود را مىگذراند و بازنمودى از دو دهه تفكر، بحث، و تبادل نظر در مورد چگونگى مدل سازى، استانداردسازى و اجرای كاركردهاى بازیابى اطلاعات در نظامهاى توزیعى بود.
Z39.50 پروتكلى[۳] است كه فراتر از مكانیزمهاى كدگذارى گام برداشته، و وارد حوزه استاندارد سازى دانش معنایى اشتراكى[۴] شده است. این پروتكل پاسخى است به نیازهاى مكرر كاربران در مكانیابى اطلاعات از نظامها یا پایگاههاى اطلاعاتى مختلف، و موجب تسهیل فرایند میان كنشپذیرى نظامهاى اطلاعاتى مىگردد.
Z39.50 چیست؟
Z39.50 یكى از استانداردهاى سازمان ملى استانداردهاى اطلاعاتى (آمریكا) - كه در زمینه كاربرد فن آوریهاى سنتى و نوین در ذخیره سازى، بازیابى، و مدیریت اطلاعات فعالیت مىكند - است. Z39.50 یك پروتكل ارتباطات رایانه با رایانه مىباشد كه براى پشتیبانى جستجو و یازیابى اطلاعات (مدارك تمام متن، دادههاى كتابشناختى، تصاویر، چند رسانهایها) در محیط شبكهاى توزیعى طراحى شده است. این پروتكل بر مبناى معمارى سرویس گیرنده / سرویس دهنده بوده، و طیف گستردهاى از قابلیتها و كاربردهاى فزاینده و رو به رشد را پشتیبانى مىكند. Z39.50 كاربران را قادر مىسازد تا نظامهاى اطلاعاتى متفاوت بر روى انواع شبكهها و اینترنت را از طریق یك محیط كاربر واحد جستجو كنند.
با بهرهمندى از نرم افزارهای Z39.50، كاربر یك نظام اطلاعاتى خاص مىتواند اطلاعات مورد نیازش را در دیگر نظامهاى اطلاعاتى (بدون آگاهى از نحوه عملكرد آنها) جستجو نماید. این استاندارد بر روى هر پایهای[۵] (سكویى) قابل پیاده سازى است. بنابراین Z39.50 نظامهاى رایانهاى مختلف - با نظامهاى عامل، سختافزار، موتورهاى كاوش، و نظامهاى مدیریت پایگاه اطلاعاتى متفاوت - را قادر مىسازد تا به صورت یكپارچه با هم كار كنند و تعامل ایجاد نمایند. این پروتكل نخست براى نظامهاى اطلاعاتى كتابخانهاى تهیه شد، و در آن نظامها پیاده سازى گشت. Z39.50 داراى دو عنوان رسمى است:
الف. "ایزو ۲۳۹۵۰"؛ و
ب. "بازیابى اطلاعات (Z39.50): تعریف خدمات كاربردى و خصوصیات پروتكل".[۶]
نسخه كنونى پروتكل Z39.50، نسخه ۳ است. در برخى كتابخانههاى آمریكاى شمالى نسخه ۲ پروتكل هنوز استفاده مىشود، اما در اروپا پربسامدترین نسخه مورد استفاده، نسخه ۳ مىباشد.
این پروتكل توسط "مؤسسه نگهدارى Z39.50" واقع در كتابخانه کنگره آمریكا نگهدارى مىشود، و گسترشهاى مداوم آن به عهده "گروه پیاده سازان Z39.50 (ZIG)[7]" است.
Z39.50 چگونه کار می کند؟
پروتكل Z39.50 مكانیزمى تعمیم یافته را براى انتقال و مدیریت درخواستها و مجموعه نتایج حاصل از جستجو فراهم مىآورد، و براى انجام این فرایند از یك مدل سرویس گیرنده / سرویس دهنده[۸] استفاده مىكند. در اصطلاحشناسى[۹] Z39.50، سرویس گیرنده ها بر نظامهاى مبدأ، و سرویس دهنده ها بر نظامهاى مقصد دلالت دارند. اگر چه پروتكل در آغاز از جهان كتابشناختى و نظامهاى كتابخانهاى طلوع كرد، اما هیچ ویژگى در پروتكل وجود ندارد كه كاربرد آن را فقط به دادههاى كتابشناختى محدود گرداند. این پروتكل به طور خاص به عنوان مكانیزمى تعمیم یافته كه قادر به بررسى انواع متفاوت دادههاست، طراحى شده است. در Z39.50 انواع قالب مدارك براى بازگشت نتایج جستجو (دادههاى كتابشناختى) - از جمله مارك - پشتیبانى مىشوند.
اگر فرض كنیم كه هر نظام مقصد شامل یك یا چند پایگاه اطلاعاتى است، هر پایگاه اطلاعاتى مجموعهاى از اشیاى محتوایى به نام پیشینهها، همراه با مجموعهاى از نقاط دسترسى را در بر مىگیرد (اگرچه همه پایگاهها نیاز به پشتیبانى همان مجموعه نقاط دسترسى را ندارند و هر پیشینهاى لزوماً نباید از همان مجموعه نقاط دسترسى قابل بازیابى باشد). یك درخواست مربوط به Z39.50، از تركیبى از ویژگیها و صفات براى جستجو یك یا چند پایگاه اطلاعاتى بهره مىگیرد. پروتكل Z39.50 درخواستهاى مربوط به چند پایگاه را از طریق یك محیط جستجوى واحد آن هم به طور همزمان پشتیبانى مىكند. با وجود این، نیازى نیست كه نظام مقصد همان كاركردهاى پروتكل را دارا باشد. نظام مقصد صفات مربوط به درخواست نظام مبدأ را با نقاط دسترسى پایگاههاى خود مطابقت مىدهد. البته Z39.50 چگونگى فرایند تطبیق را تعریف نمىكند - هر چند یك صفت یا ویژگى خاص ممكن است قواعد و پیشنهاداتى را براى چنین تطبیقى ارائه دهد- و امكان دارد هر یك از پایگاههاى اطلاعاتى، تنها تعدادى از مجموعه صفاتى كه براى جستجو بكار مىروند را پشتیبانى كنند.
درخواستهایى كه نظام مبدأ به نظام مقصد ارسال مىكند منجر به تولید نتایجى مىگردد. هر یك از نتایج مىتواند پایه یا اصطلاحاً، عملوند[۱۰] جستجوهاى بعدى شده، نتایج جدیدى را حاصل نماید. این قابلیت به منظور پالایش یا گسترش جستجوها (یا به طور كلى بسط جستجوها) است.
هر یك از پیشینههاى مربوط به مجموعه نتایج، در نظام مبدا ارائه مىشوند. براى تحقق این امر لازم است هر دو نظام مبدأ و مقصد بر روى یك یا چند قالب مشترك براى عرضه پیشینهها (یا نتایج جستجو) موسوم به بسترهاى نحوى پیشینهها)، و نمایش پیشینهها (موسوم به “نامهاى مجموعه عناصر”)[۱۱] به توافق برسند.
همه بسترهاى نحوی پیشینهها، یا نامهاى مجموعه عناصر پایگاههاى اطلاعاتى دسترسپذیر از سوى نظام مقصد مورد نیاز نیستند. همچنین لازم نیست كه هر پیشینه در دادگان[۱۲] خاص همان بستر نحوى پیشینه و نامهاى مجموعه عناصر قابل دسترس باشد. البته یك استثنا وجود دارد كه Z39.50 یك “نام مجموعه عنصر” بنام “F”[۱۳] را براى بررسی پیشینه كامل[۱۴] تعریف نماید. هر چند در مورد حداقل مجموعه عناصر دادهاى مورد نیاز كه نظام مقصد باید در مقابل درخواست یك پیشینه كامل ارائه دهد، مطلبى ذكر نشده باشد.
پروتكل در مورد اینكه اطلاعات چگونه در نظام مقصد سازماندهى شوند، صحبت نمىكند. Z39.50 مكانیزمى را براى ارتباط و نمایش دادهها میان نظام مبدا و مقصد توصیف مىنماید. ارتباط بین نظام مبدا و نظام مقصد از طریق یك سرى پیام موسوم به “واحدهاى كاربرد دادهاى پروتكل”[۱۵] برقرار مىگردد. Z39.50 در اصل به عنوان پروتكل لایه كاربرد “ارتباطات میان نظامهاى باز”[۱۶] طراحى شده بود، گرچه تمامى پیاده سازىهاى جارى پروتكل بالاتر از سطح پروتكل اینترنت اجرا مىشوند. دریچه[۱۷] مشهور ۲۱۰ پروتكل TCP به Z39.50 اختصاص یافته است، با این وجود پیاده سازىهاى Z39.50 محدود به بكارگیرى این دریچه نیستند!
نوشته شده توسط سید مهدی طاهری
[۱].Interoperable
[2] Content objects
[۴]. Shared semantic knowledge
[5] . Platform
[6]. Information Retrieval (Z39.50):Application Service Definition and Protocol Specification
[7]. Z39.50 Implementors Group
[8]. Client/Server
[9]. Terminology
[10]. Operand
[11]. Element Set names
[12]. Dataset
[13]. Full
[14] Full Record
[15].Application Protocol Data Units(APDUs)
[16] .Open System Interconnection (OSI)
[۱۷]. Port
[2] Content objects
موجودیتی که دادهها یا اطلاعات را در بر می گیرد. یک شیء محتوایی خود می تواند از اشیای محتوایی دیگر ساخته شود. برای مثال یک مجله یک شی محتوایی است که خود از مجموعه مقالاتی که هریک از آنها نیز یک شیء محتوایی هستند ساخته شده است. متن، تصاویر و اشکالی که در یک مقاله هستند نیز می توانند یک شیِء محتوایی باشند. نقشهها، نقاشیها، عکسها، و دیگر اشیای غیر متنی نیز شیء محتوایی محسوب می شوند. حتی فرادادههای مربوط به یک شیء محتوایی نیز خود اشیای محتوایی میباشند. (“Guidelines for the Construction, Format, and Management of Monolingual Controlled Vocabularies”)
[۳] . در برقراری هر نوع ارتباط دو یا چند طرفه، علاوه بر سخت افزار که به عنوان وسیله ای برای ارسال و دریافت پیام ها شناخته می شود، قواعدی هم برای مدیریت ارتباط الزامی است. بسته به نوع ارتباط و سخت افزار و رسانه ارتباطی می توان پروتکلی ساده تا بسیار پیچیده تعریف کرد. پروتکل مجموعه قوانینی است که قالب و ارتباط بین داده ها را در طی فرایند تبادل دادهها مشخص می کند.
[۴]. Shared semantic knowledge
[5] . Platform
[6]. Information Retrieval (Z39.50):Application Service Definition and Protocol Specification
[7]. Z39.50 Implementors Group
[8]. Client/Server
[9]. Terminology
[10]. Operand
[11]. Element Set names
[12]. Dataset
[13]. Full
[14] Full Record
[15].Application Protocol Data Units(APDUs)
[16] .Open System Interconnection (OSI)
نظامهای باز: در ارتباطات به رایانههای شبکهای گفته می شود که برای متحد سازی تمام وسایلی – بدون توجه به سازنده یا مدل آنها – طراحی میشوند که می توانند از تسهیلات و پروتکلهای ارتباطی یکسان استفاده کنند.
[۱۷]. Port
© كليه حقوق معنوي اين سايت مطابق قوانين نرم افزاري متعلق به پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارك اسلامي مي باشد.